Cerkiew konkatedralna św. Jana Teologa w Chełmie

---

Historia

Tło historyczne

Prawosławie w Chełmie stanowi element dziedzictwa regionalnego, z jego korzeniami sięgającymi 1001 roku. Już wtedy w tym rejonie mogły istnieć pierwsze miejsce kultu. W 1246 roku Chełm został ustanowiony siedzibą prawosławnej eparchii. Z kolei w 1596 roku, decyzja biskupa chełmskiego Dionizego o przyjęciu unii brzeskiej zmieniła status eparchii na unicką, co wzbudziło spore kontrowersje wśród lokalnych wyznawców. Stopniowo jednak w większości instytucji duszpasterskich eparchii, prócz klasztoru w Jabłecznej, zrealizowano tę unijną transformację. Dopiero po włączeniu Chełma do Rosji w wyniku rozbiorów Polski, prawosławni na nowo zyskali w regionie obecność.

Budowa

Cerkiew św. Jana Teologa w Chełmie została wzniesiona w latach 1846–1852 z funduszy państwa rosyjskiego, jako obiekt wojskowy. Inauguracja działań budowlanych miała miejsce 25 lipca 1846, pod przewodnictwem burmistrza Chełma, Leona Karpińskiego, a kierownikiem był Jan Lasota. Kamień węgielny położono 9 czerwca 1846, zaś całkowity koszt budowy oszacowano początkowo na 126,518 złotych polskich. Ostatecznie inwestycja kosztowała 107 zł, a kolejne 89 złotych przeznaczono na wyposażenie, w tym 14 zł na ikonostas. Projektantem cerkwi był Ludwik Radziszewski, a w realizacji uczestniczyli tacy rzemieślnicy jak Wincenty Łańcucki oraz Karol Kubik. Wnętrze zdobiły malowidła stworzone przez Bonawenturę Dąbrowskiego, a ikonostas zlecono warszawskiemu artyście Fryderykowi Blicklemu, którego prace zakończyła żona po jego śmierci. Budynek został konsekrowany 13 czerwca 1852 podczas ceremonii prowadzonej przez rosyjskiego kapelana wojskowego, protoprezbitera Pogoniałowa. Świątynia miała zdolność pomieścić 350–400 wiernych.

Funkcjonowanie świątyni w Imperium Rosyjskim

W początkowej fazie cerkiew prawosławna pełniła rolę parafii wojskowej, co oznaczało, że nabożeństwa prowadzone były przez kapelanów rosyjskich oddziałów. Nie ustanowiono stałego proboszcza, a za utrzymanie odpowiadał kapelan Pogoniałow. W czasie, gdy w Chełmie brakowało żołnierzy, jak miało to miejsce podczas powstania styczniowego, odprawianie nabożeństw było wstrzymane, co miało źródło w małej liczbie prawosławnych mieszkańców tego czasu. Ta lokalizacja w pobliżu katedry unickiej miała jednak znaczenie polityczne, sugerując zamiary władz carskich wobec katolików obrządku wschodniego. Rosjanie liczyli, że unici również będą przychodzić do cerkwi, co mogło wzmocnić ich związki z prawosławiem.

Niestety już po krótkim czasie budynek wymagał pilnego remontu. Z powodu położenia w zagłębieniu terenu, ściany zaczęły pękać, a podłoga butwieć. W wyniku tego w latach 1864–1867 przeprowadzono kapitalny remont, podczas którego uwzględniono poprawki, takie jak wymiana podłóg oraz likwidacja pęknięć. W miarę wzrostu liczby wiernych, w 1864 cerkiew przekształcono w siedzibę cywilnej parafii, co wiązało się z budową domku parafialnego. To właśnie w tym czasie mianowano pierwszego proboszcza, Jakowa Kraszanowskiego. W cerkwi (lub na plebanii) ochrzczono Mychajłę Hruszewskiego w 1866 roku.

Funkcjonowanie świątyni w niepodległej Polsce

Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę, społeczność prawosławna w Chełmie znalazła się w trudnej sytuacji, tracąc większość swoich świątyń. Cerkiew łączona z historią katolicką przeszła na własność Kościoła łacińskiego, a nawet nowo wybudowane prawosławne obiekty zostały zburzone. Cerkiew św. Jana Teologa jako jedyna pozostała w rękach wiernych. Do niej przeniesiono Chełmską Ikonę Matki Bożej, natomiast główne uroczystości odbywały się wciąż w tym sakralnym miejscu. W 1928 roku metropolita warszawski i całej Polski, Dionizy, nadał cerkwi status soboru katedralnego, co nawiązywało do historycznej obecności eparchii w regionie.

W 1936 roku parafia chełmska zyskała 5 tys. wiernych, a liczba prawosławnych uczniów w szkołach wynosiła 900. Aby zaspokoić potrzeby duszpasterskie, rozpoczęto działania w kierunku rozbudowy cerkwi. Proces ten rozpoczął się w 1936 roku, a w 1937 przedstawiono projekt, który zyskał aprobatę zarówno metropolity, jak i wojewody lubelskiego. Prace mogły zacząć się po położeniu kamienia węgielnego 5 czerwca 1938, ale wojna wstrzymała te działania. Po wojnie podejmowano próby wznowienia budowy, jednak bezskutecznie, a wpisanie cerkwi do rejestru zabytków dodatkowo wymówiło dalsze plany. Po remoncie w 1949, w 1961 rozebrano fundamenty, by stworzyć nowe ogrodzenie. W 1988 roku budynek częściowo spłonął, lecz udało się go uratować. Kolejna renowacja miała miejsce w 1990 roku, a w latach 1991-1993 konserwowano ikonostas. Od 1999 roku cerkiew zyskała iluminację, a wsparcie unijne w 2011 roku umożliwiło rozpoczęcie remontu, który miał związek z niekorzystnym stanem technicznym budynku, wynikającym z umiejscowienia go na podmokłym gruncie. Ostatnia istotna aktualizacja miała miejsce 21 września 2021 roku, kiedy to umieszczono w cerkwi kopię Chełmskiej Ikony Matki Bożej, napisaną na Athos, w towarzystwie fragmentu Świętego Pasa Bogurodzicy.

Architektura

Budynek

Cerkiew w Chełmie odzwierciedla styl klasycystyczno-bizantyjsko-rosyjski, co czyni ją wyjątkowym obiektem architektonicznym. Została zbudowana na planie greckiego krzyża, wykorzystując cegłę oraz tynk, co nadaje jej głęboki charakter. Oryginalnie zorientowany budynek ma wszystkie boczne fasady w formie edikuły umieszczonej na cokole, dekorowanej parami pilastrów w stylu toskańskim, które wieńczą trójkątne przyczółki.

Okna, które znajdują się na elewacjach południowej oraz północnej, zostały zamknięte w półkole i ozdobione eleganckimi pilastrami oraz lukiem arkadowym. Interesującą cechą cerkwi jest okno umieszczone na zewnętrznej ścianie prezbiterium, które ma okrągły kształt. Elewacja zachodnia cerkwi wyróżnia się przedsionkiem, który ma szerokość równą szerokości wnęki arkadowej fasady i jest także zdobiona pilastrami toskańskimi. Całość wieńczy imponujący krzyż.

W bocznych ścianach przedsionka umieszczono półkoliste okna, a przez kruchtę prowadzi główne wejście do świątyni, które zostało bogato zdobione portalem. Cały obiekt wieńczy cztery mniejsze wieżyczki, które znajdują się w ramionach greckiego krzyża, zwieńczone pięknymi cebulastymi kopułami, a także jedna większa kopuła, umiejscowiona nad centralną częścią nawy. Ta centralna kopuła znajduje się na walcowatej latarni, otoczonej rzędem arkadowych okien, i jest urokliwie dekorowana ośmioma pilastrami.

Na północny zachód od cerkwi zlokalizowana jest dzwonnica, która jest dwukondygnacyjnym obiektem, utrzymanym w tym samym stylu co główny budynek. Dolna część dzwonnicy ma formę cokołu, natomiast w kondygnacji górnej z narożnych pilastrów stworzono arkadowe przeźrocza oraz płyciny arkadowe, zwieńczając całość eleganckim belkowaniem. Dzwonnica nie ma piwnicy; znajduje się tam jedynie wtórnie utworzona, mała studzienka hydroforu o głębokości półtora metra.

Kondygnacja parteru jest pokryta sklepieniem ceglanym, natomiast na piętro prowadzą stalowe schody o spawanej konstrukcji. Kondygnacja znajduje się pod dachem, w którym mieści się drewniana konstrukcja przeznaczona do zawieszenia dzwonów, usytuowana w formie pierścienia wmurowanego w ścianę. Na dzwonnicy umieszczony jest czteropołaciowy dach o kopulastym kształcie, zwieńczony latarnią, na szczycie której znajduje się cebulasty hełm. Dach jest pokryty miedzianą blachą w wzór karo, a hełm w rybią łuskę. Dzwonnica pomieściła cztery dzwony – trzy z nich pochodzą z 1866 roku, a czwarty został dodany w 1963 roku.

Wnętrze

Wnętrze cerkwi w Chełmie wyróżnia się trzema rzędami ikon, co stanowi jej charakterystyczny element wyposażenia. W świątyni zachowały się cenne utensylia oraz ikony, które zostały przeniesione z nieistniejących świątyń prawosławnych z okresu międzywojennego w mieście. Wśród cennych relikwii można znaleźć ikony św. Mikołaja oraz św. Leoncjusza, które pochodziły z cerkwi św. Leoncjusza, działającej do 1915 roku. Ponadto, w cerkwi są również dwa wizerunki, które były częścią zniszczonej w 1938 roku cerkwi św. Jerzego w Strzelcach, niszczonej w ramach akcji polonizacyjno-rewindykacyjnej.

Wspaniałym elementem kultu są kopie cudownych ikon Matki Bożej: Chełmskiej i Poczajowskiej. Cerkiew wzbogacają także relikwie Krzyża Świętego, które przyciągają wiernych.

Warto również zwrócić uwagę na sztandar Bractwa Bogurodzicy, które zostało założone w 1852 roku i funkcjonowało do czasów II wojny światowej. W przedsionku świątyni umieszczono dwie tablice pamiątkowe, które przypominają o 800. rocznicy urodzin założyciela Chełma, Daniela Romanowicza oraz 55. rocznicy akcji „Wisła”.

---

Oceń: Cerkiew konkatedralna św. Jana Teologa w Chełmie

---