Mychajło Hruszewski

---

Życiorys

Mychajło Hruszewski przyszedł na świat w Chełmie, w rodzinie nauczyciela gimnazjum greckokatolickiego, który pochodził z rejonu Czehrynia. Jego ojciec, choć wykształcony w duchowieństwie, przez całe życie sprawował funkcję pedagoga. Pracował jako wykładowca na seminariach teologicznych w Perejasławiu oraz Kijowie, a także pełnił rolę dyrektora szkół ludowych na Kaukazie. Zasłynął jako autor wielokrotnie wznawianego podręcznika języka starocerkiewnosłowiańskiego w przedrewolucyjnej Rosji. Matka Hruszewskiego, Głafira Zacharowna Opokowa, również wywodziła się z rodziny duchownych. W autobiografii Hruszewski opisał swoich rodziców jako autentycznych patriotów Ukrainy, którzy potrafili zaszczepić w swoich dzieciach „ciepłe przywiązanie do wszelkiego co ukraińskie – języka, pieśni, tradycji”, a także rozbudzić w nich poczucie narodowej tożsamości.

Rok 1880 zapoczątkował edukację Hruszewskiego w gimnazjum w Tyflisie. Po ukończeniu nauki w 1886 roku wstąpił na wydział historyczno-filozoficzny Uniwersytetu Kijowskiego, gdzie zaangażował się w działalność kijowskiego oddziału towarzystwa Hromada, stając się jednym z jego aktywnych członków. W 1894 roku uzyskał stopień magistra, co umożliwiło mu wyjazd do Lwowa. Tam, z rekomendacji Wołodymyra Antonowycza, objął katedrę „historii powszechnej, ze szczególnym uwzględnieniem historii Europy Wschodniej” na Uniwersytecie Lwowskim. To była pierwsza katedra historii Ukrainy w historii świata, co więcej, zajęcia były prowadzone w języku ukraińskim.

W latach 1898–1913 Hruszewski zarządzał lwowskim Towarzystwem Naukowym im. Szewczenki, zakładając przy nim bibliotekę oraz muzeum. Jego działalność naukowa przyczyniła się do powstania lwowskiej szkoły historyków Ukrainy, do której należeli m.in. Iwan Krypjakewycz, Iwan Dżydżora i Omeljan Terleckyj. W tym samym czasie rozpoczął publikację monumentalnego dzieła pod tytułem Historia Ukrainy-Rusi (Історія України-Руси, 1898–1937).

Rok 1899 przyniósł Hruszewskiemu nowe wyzwania, jako że stał się jednym z założycieli Ukraińskiej Partii Narodowo-Demokratycznej. Po rewolucji w 1905 roku przeniósł swoją główną działalność naukową oraz społeczną z powrotem do Kijowa. Tam utworzył Ukraińskie Towarzystwo Naukowe oraz Towarzystwo Ukraińskich Postępowców. W czasie I wojny światowej Hruszewski znajdował się w swojej posiadłości w Krzyworówni, jednak po pewnym czasie przedostał się do Kijowa przez Węgry i Rumunię, gdzie 11 grudnia 1914 roku został aresztowany przez rosyjską żandarmerię z zarzutem austrofilstwa oraz wspierania Legionu Ukraińskich Strzelców Siczowych.

Ukraińska Centralna Rada, Ukraińska Republika Ludowa

Po rewolucji lutowej oraz upadku caratu, 20 marca 1917 roku Hruszewski został jednomyślnie wybrany przewodniczącym nowo powstałej Ukraińskiej Centralnej Rady w Kijowie. Wkrótce po tym, 27 marca, na powrót przybył do Kijowa. Zrzeszył się z Ukraińską Partią Socjalistów-Rewolucjonistów i w kolejnych miesiącach zdołał zreformować skład Rady, aby lepiej reprezentowała różnorodność społeczną ziem ukraińskich, w tym mniejszości narodowe. Pod jego przewodnictwem Rada ogłosiła cztery uniwersały, a 22 stycznia 1918 roku, w IV uniwersale, proklamowano niepodległość Ukraińskiej Republiki Ludowej. Hruszewski stał się jako przewodniczący Rady pierwszym prezydentem tego państwa.

Do jego osiągnięć należy także doprowadzenie do korzystnych postanowień pokoju brzeskiego, zawartego 9 lutego 1918 roku, w którym Niemcy oraz Austro-Węgry uznały państwo ukraińskie. Po tym, jak wojska niemieckie oraz austro-węgierskie wkroczyły na Ukrainę, 29 kwietnia 1918 roku Centralna Rada została odsunięta od władzy w wyniku przewrotu wojskowego Pawła Skoropadskiego oraz przekształcenia Ukraińskiej Republiki Ludowej w Hetmanat. Hruszewski wycofał się z życia publicznego oraz odmówił udziału w zakładaniu Ukraińskiej Akademii Nauk.

W lutym 1919 roku, po zajęciu Kijowa przez Armię Czerwoną, Hruszewski udał się do Kamieńca Podolskiego, skąd przeszedł do Czechosłowacji, a następnie do Austrii, gdzie całkowicie poświęcił się publicystyce i politycznej działalności w Ukraińskiej Partii Socjalistów-Rewolucjonistów. W maju 1920 roku, jako członek delegacji zagranicznej UPSR, potępił decyzje umowy warszawskiej pomiędzy Ukraińską Republiką Ludową a Polską. 19 lipca 1920 roku wysłał list do KC Komunistycznej Partii bolszewików Ukrainy, w którym zadeklarował, że UPSR popiera stanowisko Kominternu i proponuje współpracę.

Przyjazd na Ukrainę sowiecką

3 listopada 1923 roku Politbiuro KP(b)U postanowiło zezwolić Hruszewskiemu na powrót do Ukraińskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej. 7 marca 1924 roku Hruszewski powrócił do Kijowa i podjął pracę we Wszechukraińskiej Akademii Nauk, kierując sekcją historii Ukrainy. Jednak w listopadzie-grudniu 1929 roku sytuacja polityczna w ZSRR uległa zaostrzeniu, a Józef Stalin wyeliminował z władzy frakcję Nikołaja Bucharina i swoich zwolenników, ogłaszając politykę przymusowej kolektywizacji oraz budowy przemysłu ciężkiego.

Nowa polityka oznaczała zatarcie względnej autonomii republiki związkowych oraz walkę z przejawami narodowego komunizmu. Na początku lat 30. pojawiły się tendencje oporu społecznego przeciwko przymusowej kolektywizacji, co przyczyniło się do wzrostu terroru wobec ukraińskiej inteligencji, w tym byłych działaczy okresu Ukraińskiej Republiki Ludowej. W 1931 roku Hruszewski został wytypowany przez OGPU jako lider Ukraińskiego Centrum Narodowego, a 21 marca został aresztowany w Moskwie. Po serii przesłuchań przyznał, że należał do kontrrewolucyjnej organizacji, jednak później odwołał swoje zeznania. Mimo że został ostatecznie zwolniony, bolszewicy odsunęli go od badań naukowych.

Stan zdrowia Hruszewskiego systematycznie się pogarszał i ostatecznie zmarł w 1934 roku podczas zabiegu w sanatorium w Kisłowodsku, to co zastało go u progu wielkiego terroru zainicjowanego przez stalinowską władzę.

Poglądy, ocena pracy naukowej

Mychajło Hruszewski pozostaje autorem nie tylko Historii Ukrainy-Rusi, ale także pięciotomowej Historii literatury ukraińskiej, Zarysu historii narodu ukraińskiego oraz Ilustrowanej historii Ukrainy. Był również redaktorem serii Źródła do historii Ukrainy-Rusi, wydanej w 11 tomach przez Towarzystwo Naukowe im. Szewczenki we Lwowie. Jego pierwsze prace koncentrowały się na aspekcie społecznym historii, natomiast w późniejszym czasie skupił się na jej wymiarze państwowo-narodowym, uznawany za twórcę pierwszej kompleksowej koncepcji historii Ukrainy.

W polityce Hruszewski był konsekwentnym zwolennikiem ukraińskiego narodnictwa oraz federalizmu, wizjonując Ukrainę jako demokratyczne państwo, które jednocześnie szanuje prawa mniejszości narodowych. John Armstrong w swojej monografii Ukrainian Nationalism 1939–1945 podnosi, że pierwsze przejawy ukraińskiego nacjonalizmu są obecne w twórczości takich pisarzy jak Taras Szewczenko, Iwan Franko, Mykoła Kostomarow, a szczególnie u Hruszewskiego, który zasługuje na tytuł ojca ukraińskiego nacjonalizmu.

W odniesieniu do koncepcji Ukrainy zaprezentowanej przez Hruszewskiego, Henryk Paszkiewicz w swojej pracy The Origin of Russia (1954) wyraził krytykę, wskazując, że używanie terminu „Ukraina” w kontekście wieków IX–XIV nie jest uzasadnione, ponieważ pojęcia te nie były tożsame w określonym czasie i miejscu. Z kolei Kazimierz Sochaniewicz w referacie wygłoszonym na IV Powszechnym Zjeździe Historyków Polskich w 1925 roku dostrzegł wpływ Aleksandra Jabłonowskiego na publikacje Hruszewskiego, oskarżając jego prace oraz całą historiografię ukraińską o brak obiektywizmu naukowego.

Upamiętnienie

Wizerunek Mychajły Hruszewskiego znalazł swoje miejsce na ukraińskich banknotach o nominale 50 hrywien, które wydano w kilku seriach. Były to drukowane egzemplarze z lat: 1992 (nie wszedł do obiegu), 1996, 2004 oraz 2019. Poza tym, jego portret uwieczniono także na monetach o różnych wartościach, takich jak: 200 000 karbowańców (1996), 1 milion karbowańców (1996), 2 hrywien (2016) oraz 5 hrywien (2006).

Wiele pomników, tablic pamiątkowych oraz muzeów zostało poświęconych tej wybitnej postaci, co świadczy o jego znaczeniu w historii i kulturze Ukrainy. Jego nazwisko oraz imię noszą też liczne ulice i place, co potwierdza popularność oraz szacunek, jakim cieszy się w społeczeństwie.

---

Oceń: Mychajło Hruszewski

---