Dyrekcja (Chełm)

---

Historia

W roku 1925, w związku z koncepcją rozwoju Chełma na wschód od Górki Katedralnej, władze miasta postanowiły zlecić opracowanie planu urbanistycznego. Zlecenie to trafiło do Spółdzielni Architektonicznej Pracowników Zakładu Architektury Polskiej Politechniki Warszawskiej, którym kierowali architekci Adam Kuncewicz oraz Adam Paprocki. Powstały projekt przewidywał utworzenie nowej dzielnicy, znanej jako Nowe Miasto, na obszarze niemal 432 hektarów, co stanowiło ponad siedmiokrotny wzrost względem istniejącego miasta. Nowe Miasto miało być zaprojektowane z myślą o 20,000 do 250,000 mieszkańców.

Północna część planowanej dzielnicy była przewidziana dla rozwoju infrastruktury kolejowej, z kolei południowa strefa miała służyć jako osiedle dla urzędników państwowych, a wschodnią część zarezerwowano dla dalszego rozwoju oraz budownictwa mieszkańców Chełma.

Pierwsze działania w kierunku przeniesienia Wschodniej Okręgowej Dyrekcji Kolei Państwowych do Chełma obejmowały propozycję przekazania PKP terenów, na których znajdowały się budynki z czasów carskich w Wygonie. Po odrzuceniu tej oferty przez ministra Romockiego, władze miasta zaproponowały wydzielenie 50 hektarów w Nowym Mieście na budowę osiedla kolejowego oraz siedziby Dyrekcji. Ostatecznie, Ministerstwo Komunikacji zaakceptowało projekt, a Urząd Ziemski w Lublinie wydzielił 30 ha w północno-zachodniej części tej dzielnicy.

W ramach planów budowlanych, przewidziano:

• przestronnie i regularnie rozmieszczone ulice,
• 156 budynków mieszkalnych, w tym 34 domy jedno- i dwurodzinne oraz 121 budynków w zabudowie zwartej, co dało łącznie 601 mieszkań o kubaturze 258,580 m³,
• gmach administracyjny dyrekcji kolejowej o kubaturze 62,111 m³, wyposażony w stanowiska pracy dla 740 urzędników,
• łaźnię oraz ambulatorium.

W maju 1928 roku minister komunikacji zatwierdził rozpoczęcie budowy siedziby Dyrekcji Kolei oraz osiedla dla pracowników w Chełmie. Całkowita kubatura inwestycji miała wynieść 336,391 m³, a koszt szacowano na około 30 milionów złotych. Wstępny projekt budowlany przygotował inżynier Henryk J. Gay, podczas gdy Ministerstwo Komunikacji stworzyło zespół nadzoru budowy, który przypadł inżynierowi Zygmuntowi Mianowskiemu. W lipcu 1928 roku rozpoczęto prace budowlane, angażując około 2000 robotników. Kamień węgielny pod Gmach Dyrekcji został położony 22 października tego samego roku.

Szybkie tempo realizacji inwestycji, brak odpowiedniego przygotowania i dostosowania projektu do lokalnych warunków geologicznych, a także zła koordynacja nadzoru prowadziły do poważnych problemów budowlanych. Zimne miesiące 1929 roku przyczyniły się do pękania murów budynków, co wymusiło powołanie licznych komisji mających na celu zbadanie przyczyn katastrofy. Wiele z nich orzekało, że problemami były jedynie lokalne warunki gruntowe oraz zima. Do 1930 roku zbudowano 112 budynków w stanie surowym oraz część gmachu dla Dyrekcji.

W 1931 roku zakończono prace nad 31 budynkami przeznaczonymi dla Biura Kontroli Dochodów PKP, które przeniosło się z Bydgoszczy. Kilka lat później prace budowlane zostały wstrzymane z powodu kryzysu gospodarczego. Mimo to, stolica Chełma miała nadzieję na wznowienie inwestycji, co udało się zrealizować w 1938 roku. Do wybuchu II wojny światowej zakończono budowę Gmachu Dyrekcji oraz dodatkowych 81 budynków mieszkalnych, natomiast inne obiekty pozostały jedynie w planach.

Po roku 1944

Przez krótki czas, od 22 lipca do 1 sierpnia 1944 roku, Gmach Dyrekcji pełnił rolę siedziby Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego. Po wojnie, budynek stał się domem dla wielu instytucji, w tym urzędów wojewódzkich i powiatowych, szkoły, stacji pogotowia, przychodni czy bibliotek. Obecnie mieszczą się tam m.in. Lubelski Urząd Wojewódzki Delegatura w Chełmie oraz Starostwo Powiatowe, a także wiele innych ważnych jednostek.

Architektura

„Zgodnie z opinią współczesnych badaczy, zróżnicowana pod względem wielkości i form zabudowa osiedla Dyrekcja nawiązuje do krajowej, „narodowej” sztuki architektonicznej, jednocześnie wprowadzając nowoczesne rozwiązania dotyczące funkcjonalności, standardów użytkowych oraz cywilizacyjnych.

Architektura Gmachu Dyrekcji Kolei charakteryzuje się wyraźnymi cechami wczesnego modernizmu, który odrzucał edukacyjne secesyjne ozdoby oraz dążył do prostoty i nowoczesnych form z płaskimi dachami, o surowym i ascetycznym wyrazie. Niemniej jednak, budowla ta przypomina tradycję, prezentując klasyczną symetrię zarówno bryły, jak i symetryczne, osiowe rozplanowanie Gmachu. Mieści się on na północnej osi dzielnicy Nowe Miasto, pomiędzy Wzgórzem Kredowym a Dworcem PKP.

W porównaniu do Gmachu, architektura osiedli mieszkalnych utrzymana jest w tradycyjnych, klasycyzujących formach, które były typowe dla obiektów budowanych przez PKP w całym kraju w tym okresie. Warto jednak zauważyć, że w rozplanowaniu tych osiedli zastosowano nowoczesne, modernistyczne standardy funkcjonalne i użytkowe, które późniejsza zabudowa w Chełmie nie była w stanie osiągnąć.

Osobny artykuł: Gmach Dyrekcji Kolei w Chełmie.

Ulice

W obszarze osiedla Dyrekcja znajdują się istotne ulice, które zostały zrealizowane w latach 1928–1939. Analizując Dyrekcję Górną, można wymienić kluczowe ulice:

• ul. Katedralna,
• ul. Jana Kazimierza (częściowo niezrealizowana, fragment między Żwirki i Wigury a Słowackiego),
• ul. Bohdanowicza (w przeszłości Armii Czerwonej, obecnie Żwirki i Wigury; także częściowo niezrealizowana, odcięta do Wojsławickiej),
• ul. Wysoka,
• ul. Graniczna,
• ul. Wiejska,
• ul. Batorego (fragment pomiędzy Wiejską a placem Tysiąclecia),
• ul. Radomska (w chwili obecnej nosi nazwę Bydgoskiej),
• pl. Żwirki (współcześnie Tysiąclecia Państwa Polskiego).

Przechodząc do Dyrekcji Dolnej, ulice, które zasługują na uwagę to:

• ul. 1-Pułku Szwoleżerów (wcześniej Odrodzonego Wojska Polskiego, część przy pl. Niepodległości),
• ul. 11-Listopada (znana jako 22-Lipca w okresie PRL, fragment przy pl. Niepodległości),
• pl. Wolności (wcześniej pl. PKWN w PRL, obecnie pl. Niepodległości),
• al. Piłsudskiego (dawniej Świerczewskiego, fragment),
• ul. Wołyńska (fragment przy pl. Niepodległości),
• droga wewnętrzna, która rozgranicza osiedle Dyrekcja i osiedle ChSM (al. Piłsudskiego 11A-12A).

Warto zaznaczyć, że istnieje odrębny obszar osiedla, rozciągający się między Dyrekcją Górną a Dolną, który obejmuje zespół 30 domów wolnostojących, na który składają się:

• pl. Żwirki (obecnie znany jako Tysiąclecia Państwa Polskiego),
• ul. Słowackiego (fragment do ul. Szwoleżerów),
• ul. 1-Pułku Szwoleżerów (wcześniej Odrodzonego Wojska Polskiego),
• pl. Wolności (obecnie pl. Niepodległości),
• ul. Limanowskiego (obecnie Stephensona, częściowo niezrealizowana między Reymonta i Czackiego),
• ul. Moniuszki,
• ul. Chopina (realizowana w innej lokalizacji jako droga wewnętrzna),
• ul. Reymonta,
• ul. Czackiego.

Współczesne granice osiedla Dyrekcja są odbierane przez mieszkańców w szerszym kontekście. Wiele osób utożsamia tę nazwę z pobliskimi osiedlami oraz całą północną częścią dzielnicy Nowe Miasto, która została powołana do życia w 1926 roku. Tego typu rozbieżności wynikają z historycznego pojęcia osiedla kolejowego „Dyrekcja”. Nowy podział administracyjny z 1999 roku, wprowadził szereg istotnych zmian, które w dużej mierze odbiegają od struktury historycznej. Obecnie pod nazwą „Dyrekcja” kryją się także obszary, które dawniej miały własne nazwy i były niezwiązane z osiedlem kolejowym. Należą do nich ulice takie jak: Piłsudskiego, Wołyńska, Skargi, 11-Listopada, Słowackiego, Starościńska, Wspólna, Spółdzielcza oraz Jedności. W końcu obejmuje to również Kolejową oraz tereny strefy przemysłowo-składowej Bieławin, które leżą po północnej stronie linii kolejowej.

---

Oceń: Dyrekcja (Chełm)

---