Gmach Dyrekcji Kolei w Chełmie

---

Historia

Decyzję o budowie siedziby Wschodniej Dyrekcji Okręgowej Kolei Państwowych oraz towarzyszącego osiedla kolejowego na terenie Nowego Miasta podjął Minister Komunikacji w maju 1928 roku. Inżynier Henryk J. Gay (1875-1936) opracował wstępny projekt budynku, realizując zlecenie Ministerstwa Komunikacji. Aby nadzorować postęp prac budowlanych, powołano zespół odpowiedzialny za Kierownictwo Budowy Gmachu Dyrekcji Kolei Państwowych w Chełmie. Nadzór budowlany został powierzony inż. Zygmuntowi Mianowskiemu. Firmie Tor zlecono budowę samego Gmachu, natomiast domy mieszkalne miały być zbudowane przez firmę Budeks. Już w lipcu 1928 roku rozpoczęto prace nad osiedlem, a kamień węgielny pod Gmach Dyrekcji położono 22 października tego samego roku.

O pośpiechu w rozpoczęciu oraz w prowadzeniu inwestycji, które były źle zaplanowane i często realizowane w nieodpowiednich terminach (w tym przypadku zima), można by mówić długo. Dodatkowo, projekt budowlany nie uwzględnił specyficznych warunków geologicznych tego regionu, które charakteryzują się kredowym podłożem oraz zbyt płytkim fundamentowaniem. Opóźnienia oraz niewłaściwy nadzór połączone z niskimi temperaturami w zimie 1929 roku, doprowadziły do znacznych uszkodzeń konstrukcji, a w szczególności do pękania murów. Komisje, powołane przez Ministerstwo Komunikacji do zbadania tych wyniszczających warunków budowlanych, jednogłośnie orzekły, że przyczyną była zima oraz wina leżała po stronie chełmskiego gruntu kredowego. Rzeczywiście, spowodowało to istotne spowolnienie robót budowlanych w 1929 roku, co w rezultacie wstrzymało cały projekt.

W lipcu 1929 roku nadzór nad kontynuacją budowy przejął inż. Mikołaj Leszczyna-Głybowski. Do 1930 roku udało się zbudować 112 mieszkań w stanie surowym, a osiedle zajmowało obszar 20 ulic o łącznej długości około 5 kilometrów. Do 1931 roku zakończono prace nad 31 budynkami w celu przetransportowania Biura Kontroli Dochodów PKP z Bydgoszczy do Chełma. Latem 1932 roku do miejscowości przybyło wiele rodzin urzędników oraz pracowników PKP z Bydgoszczy, którym oddano do dyspozycji gotowe lokale mieszkalne przy ulicy Bydgoskiej. Po pewnym czasie jednak prace wykończeniowe zostały wstrzymane na skutek kryzysu gospodarczego, co zaowocowało zamurowaniem okien w niewykończonych budynkach.

Prace przy projekcie wznowiono dopiero w 1938 roku, a do wybuchu II wojny światowej zakończono budowę Gmachu Dyrekcji Kolei. 1 grudnia 1939 roku planowano przeniesienie urzędów kolejowych z Radomia, jednak wybuch wojny uniemożliwił ten transfer. W okresie od 23 sierpnia 1944 roku do 1 października 1945 roku gmach pełnił rolę siedziby Oficerskiej Szkoły Artylerii, w której ukończyło studia 1356 oficerów. Mieszkańcy Chełma pokryli koszty związane z wykonaniem sztandaru bojowego dla szkoły, który został wręczony podchorążym 29 kwietnia 1945 roku. Wschodnią ścianę głównego holu ozdobiono malowidłem przedstawiającym emblematy szkoły, w tym biały piastowski orzeł oraz znaki artylerii. W 1977 roku wydano medal pamiątkowy z odznaką szkoły i portretem gen. Józefa Bema.

W 1952 roku wmurowano w fasadę budynku tablicę z inskrypcją:

W omawianym budynku od 21 do 30 lipca 1944 roku znajdowała się siedziba Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego, pierwszego rządu polskiego ludu pracującego. Wmurowano to w dziesiątą rocznicę powstania Polskiej Partii Robotniczej.

Po zakończeniu II wojny światowej budynek służył jako siedziba różnorodnych instytucji, w tym urzędów wojewódzkich oraz powiatowych, szkół, stacji pogotowia ratunkowego, przychodni i biblioteki. Od 1 czerwca 1975 roku funkcjonował jako siedziba Urzędu Wojewódzkiego.

Architektura

Gmach Dyrekcji Kolei w Chełmie to obiekt o interesującej architekturze, której rzuty przypominają literę H. W jego skład wchodzi pięć pełnych skrzydeł oraz dwa skrócone. Z początkiem lat 80. XX wieku budynek oferował 351 pokoi oraz salę posiedzeń, co czyniło go ważnym punktem na mapie lokalnych instytucji.

Strona frontowa gmachu składa się z 19 osi, ryzalitu środkowego oraz dwóch alkierzowych skrzydeł po bokach. Wyróżniającym się elementem architektonicznym jest ryzalit środkowy, który wyposażony jest w cztery przyścienne słupy, a także prowadzi reprezentacyjnymi schodami na plac Niepodległości. Elewacja gmachu pokryta jest tynkiem, który w połączeniu z miką nadaje mu szlachetny wygląd. U podstawy budynku znajduje się cokół z cegły klinkierowej, co dodatkowo podkreśla jego elegancję.

Wnętrze gmachu zachwyca dwupoziomowym holem, które łączy się z symetrycznym układem schodów oraz atriami, osiągającymi wysokość pięciu kondygnacji. Atutem tego rozwiązania są świetliki umieszczone na szczycie, które doświetlają przestrzeń, twórczo kształtując atmosferę tego miejsca.

Architektura Gmachu charakteryzuje się wyraźnymi cechami wczesnego modernizmu, w którym odrzucane są dekoracje secesyjne na rzecz prostoty i nowoczesnych form z płaskimi dachami. Pomimo owej ascetyczności projekt wciąż nawiązuje do tradycyjnych elementów, realizując klasyczną symetrię bryły oraz osiowe rozplanowanie, które precyzyjnie wkomponowuje budynek w północną część dzielnicy Nowe Miasto, pomiędzy Wzgórzem Kredowym a Dworcami PKP.

W kontraście do Gmachu, architektura otaczającego osiedla pozostaje wierna tradycyjnym formom klasycystycznym, typowym dla realizacji PKP z tego okresu na terenie całego kraju.

Na mocy decyzji Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków Urzędu Wojewódzkiego w Lublinie, wydanej 24 kwietnia 1971 roku, układ urbanistyczny osiedla kolejowego, w skład którego wchodzi Gmach Dyrekcji, został wpisany do rejestru zabytków pod nr A/138.

---

Oceń: Gmach Dyrekcji Kolei w Chełmie

---